Σιάτιστα, η πόλη με τα μεγαλόπρεπα αρχοντικά του 18ου και του 19ου αιώνα. Οδοιπορικό στον χρυσό της αιώνα

“Ανάμεσα σε ψηλές και απότομες πτυχές βουνών όπου η υψηλοτέρα κορυφή έχει το βροντώδες όνομα Μπούρινο είναι κτισμένη η Σιάτιστα. Γυρίσματα ανηφορικά οδηγούν στην κρυμμένη τρόπον τινά και απόκεντρη πόλι, την πρώτην γετόνισαν της Κοζάνη, με την οποίαν και συνδέεται με αμαξιτόν δρόμον”. Έτσι περιγράφει η ζωγράφος Θάλεια Φλωρά – Καραβία την γενέτειρα της το 1912.

Του Λάζαρου Κώτσικα (Δείτε και εδώ)

Η Σιάτιστα χτίστηκε κατά το 15ο αιώνα όταν μετά την σαρωτική προέλαση των Οθωμανών, έποικοι από τα βάθη της Μ. Ασίας έρχονταν να εγκατασταθούν στις ελληνικές πεδιάδες, απωθώντας τους παλιούς χριστιανούς κατοίκους προς τα άγονα ορεινά μέρη. Αρχικά, οικογένειες από χωριά που βρίσκονταν στα νότια και στα ανατολικά της σημερινής της θέσης, έχτισαν τη Γεράνεια πρώτα και τη Χώρα, ύστερα. Ακολούθησαν Μοραϊτες, Σουλιώτες, Μοσχοπολίτες, Μεσσολογγίτες, κατατρεγμένοι από κάθε γωνιά της Ελλάδος.
Αναπτύχθηκε η αμπελουργία, η επεξεργασία δέρματος, η γουνοποιία και η υφαντουργία και από τα μέσα του 17ου αιώνα έως τις αρχές του 19ου αιώνα διαρκεί η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Τα πλούτη της πόλης εξασφάλιζαν σχετικά ελεύθερη ζωή κατά παραχώρηση της οθωμανικής διοίκησης. Το εμπόριο διεξήγαγαν οι Σιατιστινοί πραματευτάδες με τη Βενετία ως το 1750 περίπου και στη συνέχεια με τις χώρες της τέως Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Οι έμποροι και οι τεχνίτες της Σιάτιστας αποτελούσαν μια εξαιρετικά εύρωστη οικονομική κοινότητα, που επηρεαζόταν από τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής. Οι οικογένειες Χατζημιχαήλ και Μανούση στη Βιέννη απέκτησαν σημαντική κοινωνική θέση και περιουσία κατορθώνοντας στο τέλος να αποκτήσουν τίτλο ευγενείας. Οι πραματευτάδες, έχτισαν στην Σιάτιστα τα αρχοντικά. Σπίτια μεγάλα και επιβλητικά, οχυρωμένα για την ασφάλεια της οικογενείας τους, πλούσια και διακοσμημένα για την επίδειξη του πλούτου τους κτισμένα από τα «κουδαρίτικα ισνάφια» της Ηπείρου.

Ο μητροπολίτης Ζωσιμάς Ρούσης μεταφέρει το θρησκευτικό κέντρο της περιφέρειας την Σιάτιστα που ζει πλέον στον χρυσό της αιώνα. Στα εξήντα χρόνια (1679 – 1746) της αρχιερατείας του κτίστηκαν οι περισσότεροι διασωζόμενοι ναοί, με γενναίες εισφορές των Σιατιστινών εμπόρων. Σήμερα σώζονται κοντά στους είκοσι μεταβυζαντινούς ναούς με αξιόλογο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, τοιχογραφίες, ξυλόγλυπτα και εικόνες.

Η εκπαίδευση

Οι Σιατιστινοί πραματευτάδες παρακολουθούσαν τις πολιτικοκοινωνικές και πνευματικές αλλαγές που συντελούνταν στην Ευρώπη αφομοιώνοντας τις καινούργιες ιδέες που έφερναν στην Ευρώπη, ο Διαφωτισμός κι η Γαλλική Επανάσταση. Ο ευρωπαϊκός αέρας έρχεται και στην Σιάτιστα. Πρώτιστο μέλημα των επιφανών Σιατιστινών υπήρξε η Παιδεία κι η απελευθέρωση του Γένους από τα δεινά της σκλαβιάς. Η Σιάτιστα ευτύχησε πριν το 1700 να διαθέτει ένα από τα παλιότερα σχολεία στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Στα μέσα του 18ου αιώνα είναι ανάμεσα στις 29 πόλεις που είχαν αυτό το προνόμιο. Ο Ζωσιμάς έδωσε μεγάλο αγώνα ώστε στο σχολείο να υπάρχουν σπουδαίοι δάσκαλοι για να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους στα παιδιά των Σιατιστινών.

Η Σιάτιστα είναι, η πατρίδα του Θεοχάρη Τουρούντζια συνμάρτυρα του Ρήγα Φεραίου, των αδερφών Μαρκίδων Πούλιου των εκδοτών της πρώτης ελληνικής εφημερίδας, του δικαστικού, ευεργέτη και πρώτου Καθηγητή της Ιστορίας και Πολιτειολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας Θεόδωρου Μανούση, του πρωταγωνιστή των Ορλωφικών Γεώργιου Παπάζωλη, του αγωνιστή του 21 και συγγραφέα των Στρατιωτικών Ενθυμημάτων Νικολάου Κασομούλη, της μεγάλης ελληνίδας ζωγράφου Θάλειας Φλωρά – Καραβία, του κλασσικού συνθέτη Χαρίλαου Περπέσσα, του λαογράφου Γεώργιου Μέγα, του λατινιστή Χρίστου Καπνουκάγια, του συγγραφέα του πρώτου ελληνικού αλφαβητάριου (1768) Μιχαήλ Παπαγεωργίου, του λόγιου Γεώργιου Ζαβίρα που κατέγραψε την βιογραφία όλων το λόγιων από την άλωση μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, του Αριστοτέλη Ζάχου ενός από τους μεγαλύτερους Νεοέλληνες αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα που αναστήλωσε Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης. Η λίστα θα μπορούσε να συμπεριλάβει και άλλα ονόματα.

Η Σιάτιστα είναι η γενέτειρα ευεργετών που ακούραστα την προικοδοτούν με πολλά έργα και κληροδοτήματα για να έχουν τα παιδιά των Σιατιστινών όσο περισσότερα εφόδια. Το 1910 κατασκευάστηκε το Δημοτικό Σχολειό της Χώρας και λίγο πιο πριν το αντίστοιχο της Γεράνειας. Το 1888 με δωρεά του Σιατιστινού μεγαλέμπορου Ιωάννη Τραμπαντζή ανεγέρθη το Γυμνάσιο που φέρει το όνομα του.

Τα αρχοντικά της Σιάτιστας

Στο αρχοντικό της Πούλκως (μάλλον 1754) μένουμε έκθαμβοι στον «μπας οντά» από τα εντυπωσιακά ξύλινα ζωγραφισμένα νταβάνια και από τις πολύ όμορφες τοιχογραφίες, όπως της Κωνσταντινούπολης όπου στην θέση της Αγίας Σοφίας βρίσκεται η Μονή Βατοπεδίου.

Αρχοντικό Πούλκως (Γεράνεια)

Για ένα από τα τζάκια της Πούλκως ο καθηγητής Νικόλαος Μουτσοπουλος υποστηρίζει ότι είναι ομορφότερο ακόμα και από αυτό του αρχοντικού Σβαρτς στα Αμπελάκια. Αλλά και για το τζάκι με τα ζωγραφισμένα γυαλάκια πολλά μπορεί να πει κανείς. Στην συνοικία «Τζωνάθκα» της Γεράνειας μαζί με της Πούλκως είναι και άλλα αρχοντικά. Ακριβώς δίπλα της είναι στο αρχοντικό Τζώνου (μη επισκέψιμο) με τις τοιχογραφίες της Κωνσταντινούπολης και της Ανδριανούπολης.

Αρχοντικό Καραλιώτα (Χώρα)

Πίσω από τη βρύση του Δούκα δεσπόζει το Αρχοντικό Αλεξίου (1759) που η μορφολογία, η εμφανής λιθοδομή του και τα τοξωτά στην κορυφή τους παραθύρια μας παραπέμπουν σε σπίτι βυζαντινού τύπου ανεπηρέαστο από την ανατολίτικη τεχνοτροπία. Ο «ομφαλός» της οροφής ενός από τα ξύλινα ταβάνια του είναι κυκλικός πλημυρισμένος με αραβουργήματα και σκαλιστές διακοσμήσεις και την κυκλική αυτή διάταξη ακολουθεί η οροφή ολόκληρου του δωματίου σχηματίζοντας τελικά ένα θολωτό ταβάνι (ψευτοκουμπέ ή νουφαλός).

Αρχοντικό Αλεξίου (Γεράνεια)

Στο αρχοντικό Χατζιμηχαήλ – Κανατσούλη (1757) ίσως το ομορφότερο αρχοντικό της Σιάτιστας είναι το ΠΑΝΘΕΟΝ, ένα ξεχωριστό μουσείο λαϊκής τέχνης. Το όνομα του, το οφείλει στο έργο του Κοζανίτη λόγιου Χαρίσιου Μεγδάνη «ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΘΕΟΝ» που εξιστορεί την Ελληνική Μυθολογία (1812).

Αρχοντικό Χατζημιχαήλ – Κανατσούλη (Χώρα)

Στην είσοδο του δωματίου απεικονίζεται ο Κολοσσός της Ρόδου. Ο Περσέας και οι Γοργόνες, οι Μοίρες, ο Οιδίποδας με την Σφίγγα, ο τραγοπόδαρος Πάν, ο Ασκληπιός, η θεά Άρτεμη με τον αδερφό της Απόλλωνα, ο θεός Ήφαιστος στο εργαστήριο του, ο Βελλεροφόντης που σκοτώνει την Χίμαιρα, ο Ηρακλής και η Λερναία Ύδρα, ο Ηρακλής και τα Μήλα των Εσπερίδων είναι μερικά μόνο από τα θέματα της ελληνικής μυθολογίας που ντύνουν το ΠΑΝΘΕΟΝ. Στο μέτωπο των κιονόκρανων των στυλίσκων ανάμεσα από τα ανοίγματα είναι τα ζωγραφισμένα πρόσωπα, δύο ανδρών και μιας γυναίκας ίσως των κτητόρων, ίσως και του ίδιου του ζωγράφου. Το δωμάτιο διακοσμείται και με εικόνες φανταστικών πουλιών, θηρίων και μιας στρουθοκαμήλου. Πολύ όμορφα διακοσμημένος είναι και ο οντάς των γυναικών.
Στο αρχοντικό Μανούση (1763) οι τοίχοι και οι μουσάντρες (εντοιχισμένες ντουλάπες) του είναι ζωγραφισμένοι με συμβολικές παραστάσεις, παραστάσεις κυνηγιού, το «όρνηον» του 1789, τον Όλυμπο με τον Κίσσαβο και την θεά Αθηνά.

Αρχοντικό Μανούση (Χώρα)

Στην πλατεία «Τρία Πηγάδια» στο κέντρο της «Χώρας» βρίσκεται το Αρχοντικό Χατζηγιαννίδη – Νεραντζόπουλου (1755). Στα τζαμλίκια (vitraux) του είναι γραμμένα μικρά ποιηματάκια με αναφορές στο αρχοντόσπιτο.

Αρχοντικό Χατζηγιαννίδη – Νεραντζόπουλου (Χώρα)

Εδώ είναι η ζωγραφική παράσταση του δικέφαλου αετού πάνω από την μονή της Αγίας Λαύρας στο Άγιο Όρος, πανέμορφα όμορφα του ταβάνια και ο ηλιακός του. Το αρχοντικό επικοινωνούσε με γέφυρα (που τώρα δεν υπάρχει) με αυτό του Δημητρίου Αργυριάδη (1759) μέλος οικογενείας σημαντικών λόγιων. Είναι πλήρως διακοσμημένο με αξιόλογες τοιχογραφίες, η γέφυρα του ποταμού Μάιν στη Φραγκφούρτη, μοτίβα, ανθοδοχεία, τοπία, σκηνές καθημερινότητας, ο αρκουδιάρης, ο αυστριακός Ουσάρος, οι μορφές του Ρήγα Φεραίου και του Λόρδου Βύρωνα.
Η οικία Δόλγκηρα ανήκει στο Σύλλογο «Μαρκίδες – Πούλιου» αναστηλώθηκε με τις πρωτοβουλίες και την προσωπική εργασία των μελών του συλλόγου. Λειτουργεί ως λαογραφικό μουσείο με εκθέματα ηλικίας διακοσίων και πλέον χρόνων. Το αρχοντικό Δίντσιου ανήκει Δήμο και λειτουργεί ως ξενώνας.
Η επισκέψιμη παραδοσιακή κατοικία Χρήστου Τσιότσιου – Τατιάνας Ντέρου παλαιότερα αποτελούσε ένα από τα βοηθητικά κτίρια του αρχοντικού της Πούλκως. Αναπαλαιώθηκε για να στεγάσει την πλούσια λαογραφική συλλογή των ιδιοκτητών με αντικείμενα είτε κατασκευασμένα από ντόπιους παλαιούς τεχνίτες είτε προέρχομενα από τα καραβάνια των ταξιδεμένων πραματευτάδων.
Οι Θερμοπύλες της Σιάτιστας, τα αρχοντικά του Βοϊδομάτη και της κυρά Σανούκως. Στέκουν στο βορειοδυτικό άκρο της πόλης όπου το φυσικό ανάγλυφο, η θέση και η μορφολογία τους τα καθιστούσε άπαρτα κάστρα.

Αρχοντικό του Βοϊδομάτη (Χώρα)

Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση με επικεφαλή την κυρά Σανούκω οι Σιατιστινοί απέκρουσαν επιδρομή των Τουρκαλβανών οχυρωμένοι μέσα στα δύο αρχοντικά. Το αρχοντικό της κυράς Σανούκως (1742) έχει θαυμάσια ταβάνια ενώ αυτό του Βοϊδομάτη είναι ίσως το παλαιότερο διασωζόμενο αρχοντικό της Σιάτιστας (1669).

Οι εκκλησίες της Σιάτιστας

Οι περισσότερες εκκλησίες του χρυσού αιώνα του Ζωσιμά διασώζονται. Στην θέση όσων καταστράφηκαν κτίστηκαν νεώτερες. Πολλές τους βρίσκονται στα ψηλότερα λοφώδη υψώματα της πόλης μέσα σε άλση με πανοραμική θέα από πολλές πλευρές της πόλης. Η παλιά μητρόπολη, το σπίτι του Ζωσιμά, καταστράφηκε στην Κατοχή. Η κατασκευή της νεότερης ολοκληρώθηκε από τον μητροπολίτη Ιακώβου. Στον αύλειο χώρο της μητρόπολης βρίσκεται το εκκλησιαστικό μουσείο με εικόνες με επιρροές από την κρητική σχολή, όπως της Παναγίας Οδηγήτριας (16ος αιώνας) και της εικόνας της Αποκάλυψης (17ος αιώνας) του Θεοδώρου Πουλάκη που μαρτυρούν ότι εκείνη την εποχή η Σιάτιστα ήταν αρκετά ώριμη για να δεχθεί δυτικότροπες δημιουργίες.

Ο ναός των Αγίων Παρασκευής και Αικατερίνης (1677) στην πλατεία της Γεράνειας, χαρακτηριστικό δείγμα μεταβυζαντινής τέχνης, αποτελεί μάρτυρα της οικονομικής ανόδου και πνευματικής ακμής που γνώρισε η πόλη στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Ο ναός μαζί με το επιβλητικό κωδωνοστάσιο αποτελούν τον πρώτο μνημειακό χώρο που δίνει το στίγμα της λατρευτικής ζωής στη Σιάτιστα.
Ο ναός είναι εσωτερικά επιβλητικός με θολωτές καλύψεις, ψηλό ξυλόγλυπτο τέμπλο, αξιόλογες τοιχογραφίες και διακόσμηση. Ο γυναικωνίτης υπέρλαμπρος υπερυψωμένος σκεπάζεται από έξι χαμηλούς θόλους. Στον ένα κίονα είναι χτισμένη μαρμάρινη κολυμβήθρα. Τα δεσποτικά, οι εικόνες του τέμπλου είναι έργα του Κρητικού Θεοδώρου Πουλάκη, όπως και τα εικονίδια με μορφές αγίων και πολυπρόσωπες παραστάσεις σε δύο σειρές. Οι τοιχογραφίες πάνω από τη βόρεια είσοδο του γυναικωνίτη φιλοτεχνήθηκαν το 1741, στο εσωτερικό το 1679, ενώ στην κάτω ζώνη έγινε επικάλυψη και εκ νέου αγιογράφηση το 1898 από το Σιατιστινό ζωγράφο Χριστόδουλο Ζωγράφο. Στο νοτιοδυτικό μέρος η απεικόνιση του νάρθηκα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, στην παράσταση της “Ρίζας του Ιεσσαί”.
Από τις φορητές εικόνες ξεχωρίζουν αυτές της Αγίας Παρασκευής και Αικατερίνης (1740), της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1742), ενώ η αργυρή επένδυση της εικόνας της Αγίας Παρασκευής στο τέμπλο, όπου και σκηνές από το μαρτύριο της Αγίας, σημειώνεται το έτος 1742. Ο παλαιότερος ναός της Σιάτιστας (1625), αυτός της Θεοτόκου βρίσκεται στον περίβολο της Αγίας Παρασκευής.
Ο ναός του Προφήτη Ηλία (1701) είναι χτισμένος σε λόφο ανάμεσα στις δυο συνοικίες. Έχει ξύλινη οροφή διακοσμημένη στα πρότυπα των αρχοντικών, ξυλόγλυπτη και ζωγραφισμένη ενώ στη μέση βρίσκεται ομφαλός και επιχρυσωμένο τέμπλο, με κλωνάρια της αμπέλου, πουλιά, φρουτιέρες, φτερωτούς δράκοντες, βυζαντινούς αετούς, άλλα ζώα και λουλούδια σε διάφορα χρώματα. Οι τοιχογραφίες αποτελούν έργο του Καπεσοβίτη αγιογράφου Αναστασίου Ιωάννου Καλούδη και των αδερφών του. Ξαναβρίσκουμε την «Ρίζα του Ιεσσαί» με τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Μοναδική είναι η τοιχογραφία των Άγιων Επτάριθμων, ο Κύριλλος και Μεθόδιος και οι μαθητές τους, οι φωτιστές των Σλάβων φιλοτεχνημένοι με υπόδειξη του Ζωσιμά. Στο εσωράχιο μιας πόρτας απεικονίζεται ένας κολασμός μια εκλαϊκευμένη παράσταση της τιμωρίας για την αμαρτία.
Απέναντι από το δημαρχείο βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μηνά (1702). Η εικόνα του Αγίου επιβλητική, ενδεδυμένη με ασημένιο περίβλημα. Στην εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ο Αρχάγγελος κόβει με τη ρομφαία του τα χέρια ενός Τούρκου, προβάλλοντας μ’ αυτό τον τρόπο ο καλλιτέχνης το μένος του για τον κατακτητή. Πολλές αγιογραφίες του ναού είναι του Σιατιστινού λαϊκού ζωγράφου – αγιογράφου, Χριστόδουλου Ιωάννου (1836-1919). Ο ευρύχωρος νάρθηκάς της δίνει προσωρινό καταφύγιο στους πεζοπόρους, προσφέροντάς τους χώρο ξεκούρασης και προστασίας σε αντίξοες συνθήκες χιονόπτωσης το χειμώνα ή καύσωνα το καλοκαίρι.
Ο Άγιος Νικάνορας (1709) βρίσκεται στην είσοδο της πόλης. Οι εικόνες του τέμπλου καθώς και δύο φορητές εικόνες, των Αγίων Νικάνορα και του συνασκητή του, Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, είναι έργα βυζαντινής τέχνης. Βορειοδυτικά του Ιερού Ναού του Αγίου Μηνά βρίσκεται ο Ιερός Ναός των Δώδεκα Αποστόλων (1744). Μεγάλο τμήμα του είναι διακοσμημένο με υπέροχες τοιχογραφίες. Τα μικρά παράθυρα του Ναού σε συνδυασμό με την εξαίρετη έκφραση του Δεσποτικού θρόνου και του άμβωνα δημιουργούν κατανυκτική ατμόσφαιρα.
Ο Άγιος Γεώργιος (1760) στο εσωτερικό του έχει υπέροχες τοιχογραφίες σε πολύ καλή κατάσταση σε όλες τις πλευρές του Ναού. Οι μορφές των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου απεικονίζονται έφιπποι να ασπάζονται στο βόρειο και νότιο μέρος του Ναού, καθώς και σε φορητή εικόνα του 1795. Ο ιερομόναχος και δάσκαλος Ιωνάς έχτισε το 1798 τον ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών και Τριών Ιεραρχών διαθέτοντας όλη την περιουσία του. Τον διακόσμησε με αγιογραφίες, και τον εμπλούτισε με ιερά σκευή, με άμφια και λειτουργικά βιβλία. Στο γυναικωνίτη, μεταξύ των τοιχογραφιών, απεικονίζεται ο Ιωνάς να κρατά στα χέρια του το πρόπλασμα του Ναού. Στο νάρθηκα σε τοιχογραφία του 1840, το Ανώτατο Δικαστήριο που καταδίκασε το Χριστό.
Ο Ναός του Αγίου Χριστοφόρου (1801) και ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδόμου (1700) βρίσκονται σε σημείο με πολύ ωραία πανοραμική θέα προς την Σιάτιστα, την πεδιάδα των Γρεβενών και την Πίνδο.

Στο κέντρο της πόλης, βρίσκεται ένας από τους μεγαλύτερους ναούς της Δυτικής Μακεδονίας, ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου. Ο πρώτος ναός (1646-1648), κατεδαφίστηκε το 1801, και ξαναχτίστηκε, και καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1910. Η κατασκευή του σημερινού ναού ολοκληρώθηκε το 1928 σε σχέδια του Αριστοτέλη Ζάχου. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του προέρχεται από παλιότερους ναούς της Σιάτιστας, συναρμολογήθηκε με τόση τέχνη από τμήματα τέμπλων από άλλους ναούς, που νομίζει κανείς ότι κατασκευάστηκε ένα τέμπλο στα μέτρα του νέου ναού. Το κεντρικό μέρος, στο μεσαίο κλίτος, ανάμεσα στους δύο πεσσούς, έχει χαραγμένη χρονολογία 1778. Άλλα και ο δεσποτικός θρόνος και τα δύο προσκυνητάρια, έργα ξυλογλυπτικής τέχνης, από άλλους ναούς, Προφήτη Ηλία και Αγίου Γεωργίου πιθανότατα, έχουν μεταφερθεί εδώ.
Ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου της Γεράνειας πρωτοχτίστηκε το 1743. Το έτος 1929 κατεδαφίστηκε και χτίστηκε μεγαλοπρεπέστερος σε σχέδιο του Σιατιστινού αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Παπακωνσταντίνου Μάλαμα. Τέλος ο αρχικός ναός της Αγίας Τριάδας (1610) φημιζόταν για τα ξυλόγλυπτα του τέμπλου καθώς και για τις θαυμάσιες τοιχογραφίες του αλλά καταστράφηκε στον Εμφύλιο και στην θέση του κτίστηκε νέος.

Η Μανούσεια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας

Ο αρχικός πυρήνας της Μανούσειας Δημόσιας Βιβλιοθήκης δημιουργήθηκε το 1858 από τη δωρεά 6.000 τόμων βιβλίων του Σιατιστινού Θεόδωρου Μανούση. Κτήμα της είναι σπάνιες εκδόσεις αρχέτυπες ή παλαίτυπες (15ου -19ου αι.) αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων και ποιητών, Λεξικά, Γραμματικές, εκδόσεις των Μαρκίδων Πούλιου και αρκετά χειρόγραφα εκκλησιαστικού περιεχομένου και Βυζαντινής Μουσικής.

Η Παλαιοντολογική και η Βοτανική Συλλογή της Σιάτιστας

Το Τραμπάτζειο Γυμνάσιο τώρα στεγάζει την Παλαιοντολογική και την Βοτανική Συλλογή της Σιάτιστας. Η παλαιοντολογική συλλογή οφείλει την ύπαρξη της στον Αναστάσιο Δάνα. Υπάρχουν απολιθώματα ηλικίας μεγαλύτερης των 5 εκ. ετών προϊστορικών ζώων. Τα όστρακα μαρτυρούν ότι η περιοχή παλαιότερα καλυπτόταν από απέραντη θάλασσα. Η συλλογή που διατηρήθηκε από την εκπαιδευτική κοινότητα του Τραπαντζείου Γυμνάσιου, τώρα φιλοξενείται σε αίθουσα που διαμορφώθηκε εμπλουτισμένη με ομοιώματα μικρότερης κλίμακας προϊστορικών ζώων που δημιούργησε επιστημονική ομάδα του ΑΠΘ.
Η βοτανική συλλογή δημιούργημα του Ορειβατικού Συλλόγου Σιάτιστας, πρόσφατα ταξινομήθηκε, επικαιροποιήθηκε και εκτίθεται σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα του Τραπαντζείου. Περιλαμβάνει αποξηραμένα δείγματα και φωτογραφίες 434 φυτών από την κοιλάδα του Μεσιού Νερού και είδη πεταλούδων της περιοχής του Μπούρινου. Ο επισκέπτης θα εμπλουτίσει τις γνώσεις του για τη γεωλογία, τη βλάστηση και την μοναδικότητα της χλωρίδας του Μπουρίνου.

Περπατώντας στην Σιάτιστα

Η προτεινόμενη διαδρομή που ο πεζοπόρος θα διαγράψει μέσα στα στενά παραδοσιακά σοκάκια της πόλης ξεκινάει από τον Άγιο Νικάνορα, μπαίνοντας στα «Τζωνάθκα» συναντά το αρχοντικό Πούλκως, βγαίνοντας προς το κέντρο. Μετά το αρχοντικό του Αλεξίου, περνάει από την Αγία Παρασκευή στην κεντρική πλατεία και ανεβαίνει να ξαποστάσει στον Άγιο Μηνά. Από τον Προφήτη Ηλία, κατεβαίνει στο αρχοντικό της Κυράς Σανούκως και διασχίζοντας την συνοικία της Φούρκας φτάνει στον Άγιο Δημήτριο, το Α’ Δημοτικό και το Τραπάντζειο Γυμνάσιο.

Αρχοντικό Τζουρά (Χώρα)

Ο οδοιπόρος συνεχίζει στο Αρχοντικό Κανατσούλη, μετά στο αρχοντικό Μανούση για να φτάσει στο κατώτατο σημείο της πορείας στον Μπούνο. Απέναντι από το αρχοντικό Θ. Τζουρά (1758) βρίσκεται το αποστακτήριο τσίπουρου της οικογένειας Καλαμπούκα ένα από τα παλιότερα κτίρια της Σιάτιστας (1642). Από εκεί στο κέντρο της Χώρας με τα παλιά εργαστήρια και τα εμπορικά καταστήματα. Στο τέλος της διαδρομής, η κεντρική πλατεία «Τρία Πηγάδια», με τα αρχοντικά του Νεραντζόπουλου και του Μαλιόγκα. Ψηλότερα το αρχοντικό της Φράγκαινας με τα περίτεχνα ξυλόγλυπτα περιμετρικά στην οροφή και στους εξώστες του.

Αρχοντικό Κατρανά (Χώρα)

Υπάρχουν και άλλα αρχοντικά ξέμακρα από την κύρια διαδρομή. Του Κεραμάρη, της Καροφύλους με την τοιχογραφία των Τεσσάρων Εποχών, του Γκερεχτέ, του Κερατζή, του Τόζιου, του Τζώνου στη Χώρα, το σπίτι του Μηνά Θεοδώρου δημάρχου που φιλοξενήθηκε το 1912 το επιτελείο του στρατού, η αποθήκη του Μήκα, το τελευταίο σωζόμενο αρχοντικό της Σιάτιστας με οξύκορφο τόξο, εγκαταλελειμμένο, με την αψίδα του να στέκει πεισματικά! Σε κάθε του βήμα του, ο οδοιπόρος κάνει το ταξίδι στο χρόνο ζώντας την χρυσή εποχή της Σιάτιστας που απόηχος της είναι όλες οι εκκλησίες, τα μνημεία και τα αρχοντικά που σήμερα πολλά με δυσκολία διασώζονται.

Πηγές

Τα αρχοντικά της Σιάτιστας, Νικόλαος Κ. Μουτσόπουλος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1964) Η Σιάτιστα και οι εμπορικοί οίκοι Χατζημιχαήλ και Μανούση 17ος-19ος αι., Γιώργος Λάιος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (1982) Ψηφιακή Αποτύπωση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Σιάτιστας, Αικατερίνη Ζωγράφου, Καλλιόπη Μπόντα-Ντουμανάκη, Γιάννης Πορπόρης (http://siatistanews.gr/siatista/SIATISTA-e-apotyposi/eisodos.html) Από την πολιτιστική κληρονομιά της Σιάτιστας: Ι. Η Παλαιοντολογική της Συλλογή ΙΙ. Εκκλησίες- Αρχοντικά -Δημόσια κτήρια, Αικατερίνη Ζωγράφου, Καλλιόπη Μπόντα-Ντουμανάκη. Ιεροί ναοί και παρεκκλήσια της Σιάτιστας, Αναστάσιος Παπάς, ΑΠΘ (2010) Φωτογραφικό αρχείο Καλλινίκη Ώττα Φωτογραφικό αρχείο Γιώργου Λογδανίδη